UGOVORI NA NEODREĐENO PRAVILO U RS ALI SVE ČEŠĆA POJAVA FLEKSIBILNIH OBLIKA RADA
Zaposleni u atipičnim oblicima rada znatno obespravljeni
Poslije reforme radnog zakonodavstva u Republici Srpskoj (RS) i prelaska sa društvenog oblika svojine na tržišnu ekonomiju, zadržani su tradicionalni oblici rada, ali je položaj radnika znatno pogoršan.Osnovni razlozi su nedostatak radnih mjesta, kapitala i stranih investicija te uništena privreda i infrastruktura, usljed ratnih dešavanja i propale privatizacije.
U zakonodavstvu RS, ugovor o radu na neodređeno vrijeme sa punim radnim vremenom je pravilo, ali smanjenje troškova, postizanje većeg profita i veće zaposlenosti uticalo je na pojavu novih, atipičnih oblika radnog odnosa.
Poslodavci često zloupotrebljavaju fleksibilizaciju
Fleksibilnost tradicionalnog oblika rada predstavlja izuzetke i moguća je u pogledu trajanja radnog odnosa (rad na određeno vrijeme), broja radnih sati (rad sa nepunim radnim vremenom), načina isplate plate (rad sa kućnim pomoćnim osobljem dozvoljava dio plate u naturi) i mjesta rada (rad kod kuće i van prostorija poslodavca), ali je ograničena ispunjenošću uslova za njihovo zaključenje, svojstvom ugovarača i vrstom poslova. Zakonom o radu propisan je i rad van radnog odnosa (ugovor o privremenim i povremenim poslovima, ugovor o dopunskom radu i ugovor o djelu).
Iako je ugovor o radu na neodređeno vrijeme pravilo, u preko 90% slučajeva kod zasnivanja radnog odnosa, poslodavci koriste ugovor o radu na određeno i druge atipične oblike te rad van radnog odnosa.
Prava tih radnika se znatno više krše, kako u pogledu sigurnosti radnog mjesta, tako i plate, radnog vremena, odmora i odsustva te zaštite na radu. Ovi radnici nemaju ni mogućnost da se kreditno zaduže i obezbijede krov nad glavom što često dovodi do toga da ne mogu da formiraju porodicu i da odlaze iz Republike Srpske.
U privatnom sektoru radnici su često prijavljeni na najniži iznos plate, a ostatak se isplaćuje u koverti. Iako je jasno da je ukupna plata veća, ova pojava godinama izmiče kontrolnim organima, a sav novac koji se sliva u nadležne fondove dolazi od bruto plata radnika sa urednom prijavom.
U Republici Srpskoj, po zakonu, ne postoje agencije za ustupanje ili iznajmljivanje radnika, ali u praksi se često dešava da poslodavci vrše različite vrste zloupotreba, gdje kroz sudska rješenja o registraciji preduzeća, ostavljaju mogućnost da se bave i tom djelatnošću, iako zakonom nije predviđena.
Samozapošljavanje je tradicionalno prisutno u profesijama koje podrazumijevaju specijalistička znanja ili vještine. Nedostatak početnog kapitala razlog je što se usluge često vrše u privatnim prostorima, odnosno dešava se „rad na crno“. Ova zanimanja su vrlo zastupljena, edukacija je neformalna i potvrđuje se sticanjem sertifikata. Popularnost zanimanja koja ne zahtijevaju posebno obrazovanje ili iskustvo, pokazatelj je želje za sticanjem zarade na lakši i brži način, nezavisno od sistema.
Fleksibilni oblici rada prepoznati u zakonu često se zasnivaju na usmenom dogovoru ili prikrivaju stvarni radni odnos, čime su oštećeni i radnik i država. Zaštita prava radnika moguća je samo kroz formalizovanje svih neformalnih oblika rada i njihovo stavljanje pod kontrolu države što bi dovelo do vidljivosti radnika u pravnom sistemu.
Samo radnici učlanjeni u sindikat mogu zaštiti svoja prava
Savez sindikata Republike Srpske (SSRS) daje mogućnost radnicima da se pojedinačno učlane u sindikat, uplaćujući simboličnu godišnju članarinu, bez obzira da li su zaposleni u javnom ili privatnom sektoru. Pojedinačno učlanjene radnike tretiramo jednako kao one koji imaju svoje sindikalne organizacije.
Ako se radnik obrati sindikatu radi zaštite prava koja su mu povrijeđena, pravna služba sindikata u najkraćem roku pruža besplatnu pravnu pomoć i preduzima sve mjere kod nadležnih institucija da zaštitimo njihova prava. Međutim, radnike koji obavljaju atipične oblike rada veoma je teško animirati da se učlane u sindikat, jer često mijenjaju poslove i poslodavca.
Pandemija kovida doprinijela ekspanziji novih oblika rada
Pandemija koronavirusa aktuelizovala je rad od kuće i rad na daljinu. Cilj takvog rada bilo je sprečavanje širenja zaraze i smanjenje pritiska na zdravstveni sistem. U djelatnostima od vitalnog značaja za zadovoljavanje potreba stanovništva i funkcionisanje državnog aparata, gdje su neophodni direktan kontakt ili pristup sredstvima rada, ovakav oblik je neprimjenjiv. Iskustva zaposlenih su različita pa su jedni prepoznali dobrobit rada bez konstantnog nadzora i pritiska, a drugima je nedostajala razmjena ideja, socijalizacija u kolektivu i tehnička podrška.
